Piperraren gaixotasun birikoak erronka nagusietako bat bihurtu dira EAEko baratzezaintzarentzat; izan ere, hainbat labore enblematikori eragiten diete, hala nola Gernikako piperrari eta Ibarrako piparrari. Mikel Ojinagak horri buruzko doktorego-tesia egin du NEIKERen, eta Euskal Herriko Unibertsitatearen (EHU) Doktorego Sari Berezia jaso du. Tesian, hainbat birus aztertu eta dagoeneko nekazarien eskura dauden tokiko barietate erresistenteak garatu dira.

 

Tesiagatik Sari Berezia jasotzea aitorpen handia da. Zer esan nahi du zuretzat sari honek eta zer balio du EAEko nekazaritza-ikerketarako?

Oso harro nago, aitorpen horrek urte askotan zehar egindako lan kolektiboaren balioa nabarmentzen baitu. NEIKEReko pertsona askok parte hartu dute, baita baratzezaintzarekin eta landare-osasunarekin lotutako beste erakunde batzuetako askok ere, Euskadin bertan nahiz Estatuan. Niretzat, gainera, nire doktorego-tesiarekin hertsiki lotuta dagoen proiektu bati amaiera emateko modu biribila izan da. Doktorego-tesian, bada, xehetasunez aztertu dugu Gernikako piperraren eta Ibarrako piperminaren osasun-egoera, birusei arreta berezia eskainita.

Gainera, tobamobirusekiko erresistenteak diren barietateak EAEko nekazarien eskura jartzea lortu dugu. Patogeno talde horrek, bada, piper-laboreetan galera handiak eragiten ditu. Barietate horiei esker (hobekuntza genetiko klasikoko programen emaitza dira), epidemien arriskua murriztu eta tokiko ekoizpena babestu ahal izango da.

 

Zure tesiak oso gureak diren bi labore ditu ardatz: Gernikako piperra eta Ibarrako pipermina. Zergatik da interes berezikoa Euskadiko landare-ondarea babestea?

Euskadiko landare-ondarea babestea ez da haziak gordetzea bakarrik. Ezagutza, zaporea, kultura eta tokiko ekonomia zaintzea ere bada. Gernikako eta Ibarrako barietateek nortasun gastronomikoari eusten diote eta etorkizuneko landare-hobekuntzarako funtsezko geneak ematen dituzte, eta horrela higadura genetikoa murrizten da. Barietate horiek, gainera, gure baldintza agroklimatikoetara egokituta daude.

Gainera, nekazaritza-sektorerako prezio lehiakorrak mantentzen laguntzen dute eta elikadura-burujabetzaren oinarriak indartzen dituzte. Beste zona batzuetako piper komertzialak bakarrik landuko bagenitu, dibertsitatea, desberdintzea eta aukerak galduko genituzke. Gure tokiko barietateak babesteak eta hobetzeak definitzen gaituen kalitatea, babesten gaituen dibertsitatea eta gure etorkizuna bermatzen duen nekazaritza-sarea mantentzen ditu.

 

Birusak dira labore horien erronka handienetako bat. Zergatik dira arazo bat nekazarientzat eta zeintzuk dira kaltegarrienak Euskadin?

Tokiko barietate horiek ez dute birusekiko erresistentzia-generik, eta, beraz, oso sentikorrak dira; gainera, sintoma ugari garatzen dituzte landare eta fruituetan, eta horrek eragin zuzena du errendimenduan eta kalitate komertzialean. Euskadin, birus nagusiak hiru kategoria handitan biltzen dira: landare-zorriek transmititutakoak (hala nola PVY eta CMV), tripsek transmititutakoak (TSWV, adibidez) eta hazi bidez eta kontaktu mekaniko bidez transmititutakoak (tobamobirusak, esate baterako). Tesian, gainera, Europan lehen aldiz identifikatutako tobamobirus berri bat deskribatzen dugu.

 

Konturatu zinen landare basati batzuk kutsadura-iturri izan daitezkeela laboreentzat. Nola babes ditzakete nekazariek beren lursailak arrisku natural horretatik?

2017tik aurrera, cucumber mosaic virus (CMV) izurriteak ikusi genituen Ibarrako piperminak landatzen diren aire zabaleko lursailetan. Landare-zorriek transmititzen duten birus horrek debaluatu egiten du fruituaren kalitatea; gizendu eta zimurtu egiten du eta komertziala izateari uzten dio.

Gaixotasunaren epidemiologia aztertu ondoren, ikusi genuen inokulu-iturri nagusietako bat lursailak inguratzen dituen flora basatia dela. Espezie ugari aztertu genituen urtean zehar, eta CMVz kutsatutako landareak zeudela baieztatu genuen, baita udaberrian ere, laborearen transplantea egin aurretik.

Horrek erakusten digu inguruko flora dela infekzio-iturri nagusia. Laboreak babesteko, bi aukera daude: birusarekiko erresistenteak diren geneak sartzea —hala egin zen tobamobirusekin— edo hesi fisikoak erabiltzea, hala nola landare-zorriaren aurkako sareak, kanpotik kutsa dezakeen intsekturik ez sartzeko.

 

Horretarako, funtsezkoa da garaiz detektatzea. Nola lagundu du hibridazio molekularreko teknikak diagnostikoa hobetzen NEIKERen?

NEIKERen hibridazio molekularraren bidezko detekzioa ezarri dugu, lagin-bolumen handia azkar eta kostu txikian prozesatzea ahalbidetzen duen teknika. ELISA baino espezifikoagoa da, zundak birusen genomaren sekuentzietatik abiatuta diseinatzen baitira, eta antzeko sentikortasuna du.

Abantaila nagusi da multiplex izaera duela. Hori horrela, proba bakar batean hainbat patogeno aldi berean detekta daitezke. Nire tesian, saiakuntza bakarrean 21 birus detektatzeko gai diren polizuntzak erabili genituen. Landare-material asko bahetzeko eta eskala handiko prospekzioetarako bereziki erabilgarriak diren tresnak dira.

 

Barietate erresistenteak sortzea da soluzio nagusia. Nola lortzen da Gernikako piperra edo Ibarrako pipermina birusekiko immuneak izatea, haien zapore eta ezaugarri bereziak galdu gabe?

Landareen gaixotasun birikoak kontrolatzeko modurik eraginkorrena erresistentzia-geneak dituzten barietateak edukitzea da. Gure kasuan, tobamobirusarekiko erresistenteak diren Gernikako piperraren eta Ibarrako piperminaren lerroak lortu ditugu, hobekuntza genetiko klasikoko programen bidez, bi materialetan L3 eta L4 geneak sartuta.

Markatzaile molekularrekin lagundutako atzeragurutzaketa-eskema bat aplikatzen dugu belaunaldi bakoitzean landare erresistenteak hautatzeko. Guztira, zazpi belaunaldi behar izan dira: barietate erresistente batekin lehen gurutzaketa, lau atzeragurutzatze jatorrizko barietateen ezaugarri organoleptikoak eta agronomikoak berreskuratzeko, eta bi autoernalketa erresistentzia-geneak finkatzeko.

Prozesuaren amaieran, inokulazio mekanikoak egin ziren tobamobirusarekin, benetan erresistenteak zirela ziurtatzeko, eta ekoizpen-saiakuntzak egin ziren produktiboenak ziren eta jatorrizko barietate tradizionalarekiko antzekotasun handiena zuten lerroak hautatzeko.

 

Barietate erresistente berri horiek eskuragarri daude dagoeneko. Zein da hurrengo urratsa, Euskadiko baratzeetara iritsi baino lehen?

Etorkizun handieneko genotipoak Barietate Komertzialen Estatuko Erregistroan eta Babestutako Barietateen Europako Erregistroan inskribatu ziren.

Horren ondorioz, gaur egun tobamobirusarekiko erresistenteak diren Ibarrako piperminaren barietate bat (Irribarra) eta Gernikako piperraren bi barietate (Gudari eta Indartsu) daude. Euskadiko nekazari guztientzat eskuragarri dauden materialak dira, eta produktuaren nortasunari eustea eta, aldi berean, birosi horien inpaktua murriztea ahalbidetzen dute.